Loading...
Το 1956 στο κείμενο τους Προς μια θεωρία της σχιζοφρένειας, ο Bateson και οι συνεργάτες του Jay Haley, Don D. Jackson, και John H. Weakland, χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά τον όρο «διπλός δεσμός» στην προσπάθεια τους να περιγράψουν την πολυπλοκότητα του επικοινωνιακού πλαισίου της σχιζοφρένειας. Αποτελεί ένα μοντέλο ερμηνείας της σχιζοφρενικής συμπεριφοράς στις οικογένειες διαμορφωμένο στα πλαίσια της θεωρίας της επικοινωνίας και της θεωρίας των λογικών τύπων του Russell.
Ο διπλός δεσμός αποτελεί ένα επικοινωνιακό δίλημμα που αφορά δύο αντιφατικά μεταξύ τους μηνύματα που την ίδια στιγμή ακυρώνουν το ένα το άλλο. Πρόκειται για μια συνθήκη στην οποία το άτομο καλείται να «απαντήσει» σε μια παράδοξη δήλωση ή πρόσκληση σε σχέση, όπου όπως κι αν αντιδράσει θα τιμωρηθεί.
Εκτός από την εμφάνιση σχιζοφρενικών συμπτωμάτων, μπορούμε να συναντήσουμε επικοινωνίες διπλού δεσμού σε διάφορες δηλώσεις των αλληλεπιδράσεων μας όπως είναι η δήλωση μιας μητέρας που ενώ σε ένα άδηλο επίπεδο σφίγγει τα δόντια παράλληλα λέει στο παιδί «έλα να σε αγκαλιάσω γιατί σε αγαπάω» (Κούρια, n.d.). Ένα ακόμη παράδειγμα διπλού δεσμού είναι η δήλωση μιας γυναίκας προς το σύζυγο της ότι τι να κάνει που της έφερε τώρα την ανθοδέσμη, αφού την έφερε επειδή του ανέφερε χθες ότι δε της φέρνει ποτέ λουλούδια, με τον σύζυγο να μην μπορεί να «κερδίσει» είτε πράξει το ένα είτε το άλλο (Κούρια, n.d.).
Υπάρχουν κάποιες βασικές προυποθέσεις για τη δημιουργία του επικοινωνιακού πλαισίου του διπλού δεσμού. Αρχικά, να υπάρχουν δύο ή περισσότερα άτομα όπου το ένα μπορεί να θεωρηθεί ότι μπαίνει στο ρόλο του θύματος και το άλλο αποτελεί μορφή και ασκεί κάποια αλληλεπίδραση εξουσίας στο προηγούμενο (Bateson, 2017: 229).
Οι συνθήκες πρέπει να αποτελούν επαναλαμβανόμενη εμπειρία και όχι μεμονωμένο περιστατικό, έτσι που να λειτουργεί ως καθ’ έξιν προσδοκία (Bateson, 2017: 230).
Η επικοινωνία πρέπει να χαρακτηρίζεται από μια πρωτογενή αρνητική εντολή που θα μπορούσε να έχει τη μορφή «μην κάνεις αυτό γιατί θα σε τιμωρήσω» ή «αν δεν κάνεις αυτό, θα σε τιμωρήσω» (Bateson, 2017: 230). Πρόκειται για ένα πλαίσιο στο οποίο η μάθηση προκύπτει από την προσπάθεια να αποφύγει το υποκείμενο την τιμωρία και όχι μέσω της επιβράβευσης (Bateson, 2017: 230). Τιμωρία, ανάλογα με το εκάστοτε πλαίσιο, μπορεί να είναι η έκφραση θυμού, η βία, ο φυσικός και συναισθηματικός αποκλεισμός του ατόμου, η απόρριψη και άλλα.
Χρειάζεται, ακόμα, μια δευτερογενής εντολή που να έρχεται σε αντίθεση, να αντικρούσει το πρωτογενές μήνυμα, σε ένα πιο αφηρημένο επίπεδο επικοινωνίας (Bateson, 2017: 230). Και αυτή η εντολή δίνεται μέσω της τιμωρίας ή επικοινωνιακών σημάτων που είναι απειλητικά για την επιβίωση του υποκειμένου μέσα στο πλαίσιο της πραγματικότητας του (Bateson, 2017: 230).
Το δευτερογενές μήνυμα συνήθως εκφράζεται σε άδηλο, μη λεκτικό επίπεδο όπως είναι οι χειρονομίες, η στάση του σώματος, ενέργειες με σημαντικό νόημα για την μεταξύ τους επικοινωνία αλλά και μηνύματα και επιπτώσεις υπονοούμενες στο λεκτικό επίπεδο (Bateson, 2017: 230). Όπως διαβάζουμε στο Βήματα για μια Οικολογία του Νου (2017: 230):
«η δευτερογενής εντολή μπορεί να προσκρούει σε οποιοδήποτε στοιχείο της πρωτογενούς απαγόρευσης. Συνεπώς, η λεκτική έκφραση της δευτερογενούς εντολής μπορεί να περιλαμβάνει μια σειρά μορφών, όπως για παράδειγμα: «Μην το βλέπεις αυτό ως τιμωρία», «Μη βλέπεις εμένα ως φορέα της τιμωρίας», «Μην υποκύπτεις στις απαγορεύσεις μου», «Μη σκέφτεσαι αυτό που δεν πρέπει να κάνεις», «Μην αμφισβητείς την αγάπη μου, έκφραση της οποίας είναι (ή δεν είναι) η πρωτογενής απαγόρευση», και ούτω καθεξής».
Πρέπει, επίσης να υπάρχει μια τριτογενής εντολή, με αρνητικό χαρακτήρα που να απαγορεύει στο υποκείμενο να εγκαταλείψει το πλαίσιο (Bateson, 2017: 230). Αυτη η εντολή θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στις προηγούμενες χωρίς αναγκαστικά να αποτελεί ξεχωριστό στοιχείο στην επικοινωνία (Bateson, 2017: 230).
Τελευταία συνθήκη αποτελεί το γεγονός ότι πλέον η επικοινωνία που έχει δομηθεί με τη μορφή των αντικρουόμενων εντολών μπορεί να υπάρχει και να αναπαράγεται χωρίς τη σαφή παρουσία των προηγούμενων ξεχωριστών σταδίων, μιας και έχει εδραιωθεί ως σχέση αλληλεπίδρασης στο παρόν πλαίσιο (Bateson, 2017: 230).
Η επικοινωνία αυτή αποτελεί μια σχέση σημαντική για το εκάστοτε πλαίσιο μιας και όχι μόνο ορίζει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των συμμετεχόντων αλλα κυρίως δομεί τις προυποθέσεις τόσο της παρουσίας όσο και της ίδια της ύπαρξης του υποκειμένου που φέρεται ως θύμα, καθορίζοντας τον ρόλο και τα στοιχεία της ταυτότητας του στο συγκεκριμένο πλαίσιο. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι το υποκείμενο αδυνατεί να μετα-επικοινωνήσει για τη σχέση μιας και ό, τι και να προσπαθήσει να επικοινωνήσει, θα βγει χαμένο μέσα στον διπλό δεσμό.
Το επικοινωνιακό πλέγμα του διπλού δεσμού μπορεί να εμφανιστεί μέσα σε πλαίσια όπου οι σχέσεις δομούνται με τέτοια χαρακτηριστικά οποιοδήποτε κι αν είναι το περιεχόμενο του πλαισίου με τη λογική ότι ζητείται η αύξηση και ταυτόχρονα η μείωση του ίδιου παράγοντα. Αλληλεπιδράσεις αυτού του τύπου μπορούν να δημιουργήσουν και να συντηρήσουν σχέσεις σημαντικότητας και εξάρτησης ανάμεσα στα μέλη τους.
Bateson, G. (2017). Βήματα για μια Οικολογία του Νου. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Κούρια, I. (χ.η.). Διπλοί δεσμοί στην οικογένεια: Ότι και να κάνεις είσαι ένοχος!. Ανακτήθηκε στις 10 Απριλίου, 2022, από: https://www.ioannakouria.gr/arthrografia/psychologia-enhlikwn/diploi-desmoi-sthn-oikogeneia-oti-kai-na-kaneis-eisai-enoxos.html